Көс битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


 	
{{Физическая величина
| Название    = Сила
| Символ      = <math>\ F</math>
| Размерность = LMT<sup>−2</sup>
| СИ          = [[Ньютон (единица измерения)|ньютон]]
| СГС = [[Дина (единица измерения)|дина]]
| Примечания = [[векторная величина]]
}}
{{Классическая механика}}
'''Көс''' — есемгә башҡа есемдәрҙең тәьҫир итеү үлсәменең физик дәүмәле.
[[Файл:Freebodydiagram3 pn.svg|300px|мини|уңда|Төрлө өҫлөктәрҙә ятҡан есемгә һалынған көстәр ]]
Көс- теләһә ниндәй  ирекле есемдең хәрәкәтен үҙгәртеүсе йәки  беркетелгән есемдә эске көсөргәнеш барлыҡҡа килтереүсе  тышҡы фактор .<ref name="ФЭ">{{Книга:Физическая энциклопедия|4|автор=[[Тарг, Семён Михайлович|Тарг С. М.]]|статья= Сила|ссылка= http://www.femto.com.ua/articles/part_2/3618.html|страницы=494}}</ref><ref>{{cite web
 | url        = https://web.archive.org/web/20081012110724/http://eobglossary.gsfc.nasa.gov/Library/glossary.php3?mode=alpha&seg=f&segend=h
 | title      = Glossary
 | work       = Earth Observatory
 | accessdate = 
 | publisher  = [[NASA]]
 | quote      = Сила — любой внешний фактор, который вызывает изменение в движении свободного тела или возникновение внутренних напряжений в зафиксированном теле.
}}{{ref-en}}</ref><ref name="texts">{{cite book
 | author = Feynman, R. P., Leighton, R. B., Sands, M.
 | title = Lectures on Physics, Vol 1
 | publisher = Addison-Wesley
 | year=1963}} {{en icon}}</ref><ref>{{cite book
 | author = Kleppner, D., Kolenkow, R. J.
 | title = An introduction to mechanics
 | publisher = McGraw-Hill
 | date = 1973}} {{en icon}}</ref><ref name="uniphysics_ch2">''University Physics'', Sears, Young & Zemansky, pp. 18-38 {{en icon}}</ref><ref name="Хайкин С.Э.">''Хайкин С. Э.'' Силы инерции и невесомость. Изд-во «Наука» М., 1967, с илл.</ref>.

Тәьҫир һәр ваҡыт  есемдәр тыуҙырған һәм ҡабул иткән  ҡырҙар тарафынан ғәмәлгә ашырыла. Төрлө тәьҫирҙәр дүрт фундаменталь тәҫир итешеүгә ҡайтып ҡала; Элементар киҫәксәләр физикаһы стандарт моделенә яраҡлы был фундаменталь тәьҫир итешеүҙәр(көсһөҙ, электромагнит, көслө һәм  бәлки ) калибрлаусы бозондар (калибровочные) менән алмашыу юлы менән ғәмәлгә ашырыла <ref name="texts" />.

Көстө билдәләү өсөн ''F'' билдәһен ҡулланалар  —  {{lang-la|[[wikt:fortis|fortis]]}} (лат.fortis- көслө).

Көс ингән иң әһәмиәтле закон- Ньютондың икенсе законы. Уға яраҡлы инерциаль хисап системаларында материаль нөктәнең тиҙләнеше йүнәлеше менән һалынған көскә тап килә, модуле буйынса  көс модуленә пропорциональ һәм  материаль нөктәнең  массаһына кире пропорциональ була.

СИ берәмекәр системаһында  көс үлсәнеше  LMT<sup>-2</sup>, берәмеге - '''Nyuton''', SGSta - '''dina''' (dyn).

Көс  менән бәйле эштәрҙе  төрлө осорҙа Архимед (б.э. тиклем III быуат), Аристотель (б.э. тиклем IV быуат), Исаак Ньютон  (XVIII быуат, Isaak Newton)) яҙған.

Өс быуат дауамында (17-19 быуаттар) Ньютон механикаһы  ғына ҡулланыла. XX быуатта Альберт Эйнштейн  (Albert Einstein) Ньютон механикаһының тик юғары булмаған  тиҙлектәр осрағы өсөн яраҡлы булыуын иҫбатлаған һәм  юғары тиҙлектәр өсөн дөйөм механиканы тәҡдим иткән.  


== Ньютон механикаһы ==
{{main|Ньютон закондары}}
[[Файл:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|250px|мини|уңда| [[Isaak Newton]] : <math>\frac{d\vec{p}}{dt}= \vec{F},</math>]]
Ньютондың икенсе ҡануны буйынса материаль нөктә импульсы үҙгәрешенең тиҙлеге нөктәгә барлыҡ тәьҫир иткән  көстәр суммаһына тиң:
: <math>\frac{d\vec{p}}{dt}= \vec{F},</math>

йәки:
: <math>\frac{d \vec{p}}{dt} = \frac{d (m \vec{v})}{dt},</math>
: <math>m\frac{d\vec{v}}{dt} =\vec{F}.</math>
: <math>m\vec{a} =\vec{F}.</math>

Ньютондың өсөнсө законы буйынса : теләһә ниндәй есемдәр өсөн - 1-се  есемдең 2-се есемгә тәьҫир көсө   уға  модуле буйынса тигеҙ булған,ләкин уға ҡаршы йүнәлештә тәьҫир итеүсене булдыра:

: <math>\vec{F}_{1,2}=-\vec{F}_{2,1}.</math>
: <math>\vec{F}_{1,2}+\vec{F}_{\mathrm{2,1}}=0.</math>

== Фундаменталь тәьҫир итеүселәр ==

Стандарт модель ҡараш буйынса фундаменталь  тәьҫир итешеүҙәр калибрлаусы бозондар менән алмашыу ярҙамында  барлыҡҡа килә. Тәьҫир итешеүҙең иң юғары тиҙлеге -  яҡтылыҡ тиҙлеге.

== Гравитация ==
{{main|Гравитация}}

[[Файл:Albert Einstein (Nobel).png|250px|мини|уңда| [[Albert Einstein]]  : <math>R_{\mu\nu} - {R \over 2}  g_{\mu\nu} + \Lambda g_{\mu\nu}  = {8 \pi G \over c^4} T_{\mu\nu},</math>]]
Түбән тиҙлек һәм көсһөҙ гравитацион тәьҫир итешеү осраҡтарында Ньютондың тартылыу теорияһы менән , дөйөм осраҡта Эйнштейндың Дөйөм сағыштырмалылыҡ теорияһы менән тасуирлана.

Классик механикала (әҙ тиҙлек һәм көсһөҙ гравитация осрағында) гравитацион тәьҫир итешеү бөтөн ғәләм тартылыш законы менән тасуирлана: ике нөктә араһында М һәм  m масса һәм  R аралығы менән гравитацион тартым көсө ике массаға туры пропорциональ һәм аралыҡтың квадратына кире пропорциональ : 

: <math>F=G\frac{m_1 m_2}{R^2}.</math>

Көслө гравитацион ҡырҙа һәм гравитацион ҡырҙа сағыштырмаса тиҙлек менән хәрәкәт иткәндә көс Дөйөм сағыштырмалылыҡ теорияһы менән тасуирлана.

== Электромагнит  тәьҫир итешеү ==
{{main|Электромагнит тәьҫир итешеүе}}

Электростатикала ике заряд араһындағы көс Кулон законы менән тасуирлана:
: <math>\vec{F}_{12}=\frac{1}{4 \pi  \varepsilon_0} \cdot\frac{q_1 \cdot q_2}{r_{12}^2} \frac{\vec{r}_{12}}{r_{12}},</math>  (SI)

== Әҙәбиәт ==

* Физика. Большой энциклопедический словарь/Гл. ред. А. М. Прохоров. — 4-е изд. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 874—876. ISBN 5-85270-306-0 (БРЭ)
* Григорьев В. И., Мякишев Г. Я. — «Силы в природе»
* Ландау, Л. Д., Лифшиц, Е. М. Механика. — Издание 5-е, стереотипное. — М.: Физматлит, 2004. — 224 с. — («Теоретическая физика», том I). — ISBN 5-9221-0055-6.


[[Төркөм:Фундаменталь тәьҫир итешеү]]
[

[[Төркөм:Фундаменталь физика төшөнсәләре]]
[[Төркөм:Көс]]