Тиҙлек битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
{{другие значения}}
{{Физическая величина
| Название    = Скорость
| Символ      = <math>\vec v = \frac{\mathrm{d}\vec r}{\mathrm{d}t}</math>
| Размерность = LT<sup>−1</sup>
| СИ          = м/с
| СГС         = см/с
| Примечания  = вектор
}}
'''Тиҙлек''' (<math>\vec v</math> аша күрһәтелә, {{lang-en|velocity}} йәки {{lang-fr|vitesse}}) — векторлы физик ҙурлыҡ, ул берәр хисап системаһында ниндәй ҙә булһа нөктәгә ҡарата күсештең етеҙлеген һәм йүнәлештең хәрәкәтен күрһәтә; есемдең ваҡыт берәмегендә үткән юлының оҙонлоғо менән үлсәнә торған дәүмәл<ref>Русско-башкирский, башкирско-русский словарь терминов по физике (Х.Х.Кадырметов, 1984)</ref>;  Эш-хәрәкәттең ҡыҫҡа ваҡытта ашығыс башҡарылышы. Эште тиҙлек менән башҡарыу. 2. Хәрәкәттең ваҡытҡа ҡарата булған нисбәте. Күҙ эйәрмәҫ тиҙлек. 3. Машинаның йөрөшөн ваҡытҡа ҡарата билдәләгән дәрәжә<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З.Г.Ураксина, 2005)</ref>.

Ваҡыт буйлап радиус-векторҙың сығарылмаһына (дәүмәленә) тигеҙ:

<math>\vec v = {\mathrm{d}{\vec r} \over \mathrm{d}t} \equiv v_{\tau} {\vec \tau},</math>

Дөйөм төшөнсә - дүрт үлсәнешле тиҙлек йәки релятивистик механикала тиҙлек.

==Декарт координаттар системаһы==
Декарт координаттар системаһында тиҙлек:

 <math>\mathbf v = v_x\mathbf i + v_y\mathbf j + v_z\mathbf k</math>

<math>\mathbf r = x\mathbf i + y\mathbf j + z\mathbf k</math>, шуға күрә

: <math>\mathbf v = \frac {\mathrm{d}(x\mathbf i + y\mathbf j + z\mathbf k)} {\mathrm{d}t} = \frac {\mathrm{d}x} {\mathrm{d}t} \mathbf i + \frac {\mathrm{d}y} {\mathrm{d}t} \mathbf j + \frac {\mathrm{d}z} {\mathrm{d}t} \mathbf k</math>

Шулай итеп:

: <math>v_x = \frac {\mathrm{d}x} {\mathrm{d}t}; v_y = \frac {\mathrm{d}y} {\mathrm{d}t}; v_z = \frac {\mathrm{d}z} {\mathrm{d}t}</math>.

==Дүрт үлсәнешле тиҙлек==

Релятивистик механикала Дүрт үлсәнешле тиҙлек ҡулланыла:

: <math>v_0=\frac{c}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; v_1=\frac{v_x}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; v_2=\frac{v_y}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}; 
v_3=\frac{v_z}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}.</math>

бында с - [[яҡтылык тиҙлеге]]

==Тиҙлек үҙгәрештәре==
Тиҙлектәр ҡушыуы:
*[[Классик механика]]ла:

: <math>\vec v' = \vec v - \vec u</math>.

*Релятивистик механикала - Лоренц тигеҙләмәләре:

: <math>v_x' = \frac{v_x - u}{1-(v_x u)/c^2},   v_y' = \frac{v_y \sqrt{1-\frac{u^2}{c^2}}}{1-(v_x u)/c^2},   v_z' = \frac{v_z \sqrt{1-\frac{u^2}{c^2}}}{1-(v_x u)/c^2},</math>


== Ҡайһы бер тиҙлектәр ==

*космос тиҙлеге (беренсе, икенсе, өсөнсө, дүртенсе,орбита тиҙлеге)

*тулҡындар таралыу тиҙлеге (фаза тиҙлеге, төркөм тиҙлеге)
* тауыш  тиҙлеге
*яҡтылыҡ тиҙлеге
*гравитация тиҙлеге (әлеге көнгә етерлек өйрәнелмәгән,  яҡтылыҡ тиҙлегенә тигеҙ булырға тейеш тип фаразлана)
*тиҙлек рекордтары

== Тиҙлекте үлсәү берәмектәре ==
Линейная скорость:
* Метр в секунду, (м/с), производная единица системы [[СИ]]
* Километр в час, (км/ч)
* Узел (единица измерения) (морская миля в час)
* Число Маха, 1 Мах равен скорости звука; Max ''n'' в ''n'' раз быстрее. Как единица, зависящая от конкретных условий, должна дополнительно определяться.
* Скорость света в [[вакуум]]е (обозначается ''c'')

Угловая скорость:
* Радианы в секунду, принята в системах [[СИ]] и [[СГС]]. Физическая размерность 1/с.
* Обороты в секунду (в технике)
* градусы в секунду, грады в секунду

=== Тиҙлек берәмектәренең бер береһенә бәйләнеше ===
* 1 м/с = 3,6 км/ч
* 1 узел = 1,852 км/ч = 0,514 м/c
* Мах 1 ~ 330 м/c ~ 1200 км/ч (зависит от условий, в которых находится воздух)
* ''c'' = 299 792 458 м/c

==Әҙәбиәт==
{{Навигация}}
*    Маркеев А. П.  Теоретическая механика. — М.: Наука, 1990. — 416 с. — ISBN 5-02-014016-3.
*    Старжинский В. М.  Теоретическая механика. — М.: Наука, 1980. — 464 с.
*    Яковлев В. И.  Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}


{{библиоинформация}}

[[Төркөм:Классик механика]]
[[Төркөм:Тиҙлек]]