Функцияның сығарылмаһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Значения|Сығарылма}}
[[Файл:Derivative of a function.svg|thumb|right|200px|Сығарылма төшөнсәһен иллюстрациялау]]
Функцияның '''сығарылмаһы''' — функцияның бирелгән нөктәлә үҙгәреү тиҙлеген характерлаусы [[Дифференциаль иҫәпләмә]] төшөнсәһе. Әгәр ундай сикләнмә булһа, [[Функция үҫеше|функция үҫешенең]] уның [[Функция (математика)|аргументы]] үҫешенә сағыштырмаһының, аргумент үҫеше [[Ноль (һан)|нулгә]] ынтылғандағы [[Функция сикләнмәһе|сикләнмәһе]] тип билдәләнә. Сикле сығарылмаһы булған функцияны (ниндәйҙер нөктәлә), дифференциалланыусы (был нөктәлә) тип атайҙар.

Сығарылманы иҫәпләү барышы '''дифференциаллау''' тип атала.
Кире процесс — [[алынма]]ны табыу — [[ интеграллау]].

== Тарихы ==
Классик [[дифференциаль иҫәпләмә|дифференциаль иҫәпләмәлә]] сығарылма йышыраҡ [[Сикләнмә (математика)|сикләнмә]] төшөнсәһе аша билдәләнә, әммә сикләнмәләр теорияһы тарихи дифференциаль иҫәпләмәнән һуңыраҡ барлыҡҡа килә. [[Ньютон, Исаак|Ньютон]] сығарылманы ''флюксия'' тип атай, Лейбниц мәктәбе база төшөнсәһе сифатында [[Дифференциал (математика)|дифференциал]] төшөнсәһенә өҫтөнлөк бирә<ref name="Kol">''[[Колмогоров, Андрей Николаевич|Колмогоров А. Н.]], [[Абрамов, Александр Михайлович (математик)|Абрамов А. М.]], Дудницын Ю. П.'' Алгебра и начала анализа. Учебник для 10-11 классов средней школы. — М., Просвещение, 1994. — ISBN 5-09-006088-6. — C. 155—156</ref>.

[[Лагранж, Жозеф Луи|Лагранж]] ҡулланған ярашлы ''dérivée'' француз терминын [[урыҫ теле]]нә тәржемә итеп, «Функцияның сығарылмаһы» формаһында урыҫ терминын беренсе булып [[Висковатов, Василий Иванович|В. И. Висковатов]] ҡуллана<ref>{{книга|автор=[[Комков, Геннадий Данилович|Комков Г. Д.]], Левшин Б. В., Семенов Л. К.|заглавие=Академия наук СССР. Краткий исторический очерк (в двух томах)|том=1. 1724—1917|год=1977|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|страницы=173|издание=2-е изд}}</ref>.

== Билдәләмә ==
<math>x_0 \in \R</math> [[Нөктә (геометрия)|нөктәһенең]] ниндәйҙер [[Тирә-яҡ|тирә-яғында]] <math>f\colon U(x_0) \subset \R \to \R</math> [[Функция (математика)|функцияһы]] бирелһен, ти. Функцияның сығарылмаһы тип, функцияны <math> U(x_0) </math> тирә-яғында,
: әгәр <math>A</math> булһа, <math>f(x_0+h)=f(x_0)+Ah+o(h)</math> күренешендә күрһәтергә мөмкин булған <math>A</math> һаны атала.

=== Функцияның сығарылмаһының [[Сикләнмә (математика)|сикләнмә]] аша билдәләмәһе ===
<math>x_0 \in \R</math> [[Нөктә (геометрия)|нөктәһенең]] ниндәйҙер [[Тирә-яҡ|тирә-яғында]] <math>f\colon U(x_0) \subset \R \to \R</math> [[Функция (математика)|функцияһы]] бирелһен, ти. <math>f</math> функцияһының <math>x_0</math> нөктәһендә сығарылмаһы тип, әгәр ул булһа,
: <math>f'(x_0) = \lim\limits_{x \to x_0} \frac{f(x) - f(x_0)}{x - x_0} = \lim_{\Delta x \to 0} \frac{f(x_0+\Delta x)-f(x_0)}{\Delta x} = \lim\limits_{{\Delta x}\to 0} \frac{\Delta{f(x)}}{\Delta x}</math> [[Функцияның сикләнмәһе|сикләнмәһе]] атала.

=== <math>y=f(x)</math> функцияһы сығарылмаһының <math>x_0</math> нөктәһендә дөйөм ҡабул ителгән тамғаланыштары ===
: <math>f'(x_0) = f'_x(x_0)=\mathrm{D}\!f(x_0) = \frac{df}{dx}(x_0) = \left.\frac{dy}{dx}\right\vert_{x = x_0} = \dot{y}(x_0).</math>
Һуңғыһы ғәҙәттә ваҡыт буйынса сығарылманы аңлатыуын билдәләп китәйек ([[Теоретик механика|теоретик механикала]]).

== Сығарылмалар теҙеме ==
{| class="wikitable"
|-
! Дәрәжәле функцияларҙың сығарылмалары !! Тригонометрик функцияларҙың сығарылмалары !! Кире тригонометрик функцияларҙың сығарылмалары
|-
| <math>\left( c\right) '=0</math> || <math>\left( \sin x\right) '=\cos x </math> || <math>\left( \arcsin x\right) '=\dfrac {1}{\sqrt {1-x^{2}}}</math>
|-
| <math>\left( x^{a}\right) '=ax^{a-1}</math> || <math>\left( \cos x\right) '=-\sin x</math> || <math>\left( \arccos x\right) '=-\dfrac {1}{\sqrt {1-x^{2}}}</math>
|-
| <math>\left( a^{x}\right) '=a^{x}\ln a</math> || <math>\left( \operatorname{tg} x\right) '=\dfrac {1}{\cos ^{2}x}</math> || <math>\left( \operatorname{arctg} x\right) '=\dfrac {1}{1+x^{2}}</math>
|-
| <math>\left( \log_{a}x\right) '=\dfrac {1}{x\ln a}</math> || <math>\left( \operatorname{ctg} x\right) '=-\dfrac {1}{\sin ^{2}x}</math> || <math>\left( \operatorname{arcctg} x\right) '=-\dfrac {1}{1+x^{2}}</math>
|}
<math>\left( c\right) =\left(\mathrm{const}\right)</math><br>
<math>\left( e^{x}\right) ^{\left( n\right) }=e^{x}</math><br>

== Дифференциалланыусанлыҡ ==
{{main|Дифференциалланыусы функция}}
<math>f</math> функцияһының <math>x_0</math> нөктәһендә <math>f'(x_0)</math> сығарылмаһы, сикләнмә булараҡ, булырға йәки булмаҫҡа һәм сикле йәки сикһеҙ булырға мөмкин. <math>f</math> функцияһы <math>x_0</math> нөктәһендә дифференциалланыусы була шул саҡта һәм тик шул саҡта ғына, әгәр уның был нөктәлә сығарылмаһы булһа һәм сикле булһа:
: <math>f \in \mathcal{D}(x_0)\Leftrightarrow\exists f'(x_0) \in (-\infty;\infty).</math>
<math>x_0</math> нөктәһендә дифференциалланыусы <math>f</math> функцияһы өсөн <math>U(x_0)</math> тирә-яғында түбәндәгесә күрһәтеү дөрөҫ
: <math>f(x) = f(x_0) + f'(x_0) (x-x_0) + o(x-x_0)</math>   <math>x \to x_0</math> булғанда

== Иҫкәрмәләр ==
* <math>\Delta x = x - x_0</math> функция аргументының [[Үҫеш (математика)|үҫеше]] тип атала, ә <math>\Delta y = f(x) - f(x_0)</math> йәки <math>\Delta y = f(x_0+\Delta x) - f(x_0)</math> функция ҡиммәтенең  <math>x_0</math> нөктәһендә үҫеше тип атала. Ул саҡта
*: <math>f'(x_0) = \lim\limits_{\Delta x \to 0} \frac{\Delta y}{\Delta x}.</math>
* <math>f\colon(a,b) \to \R</math> функцияһының һәр <math>x_0 \in (a,b)</math> нөктәһендә сикле сығарылмаһы булһын, ти. Ул саҡта '''сығарылма фу́нкция''' билдәләнә
*: <math>f'\colon(a,b) \to \R.</math>
* Нөктәлә сығарылмаһы булған функция был нөктәлә [[Өҙлөкһөҙ функция|өҙлөкһөҙ]] була. Киреһе һәр ваҡытта ла дөрөҫ түгел.
* Әгәр функцияның сығарылмаһы үҙе өҙлөкһөҙ булһа, ул саҡта <math>f</math> функцияһын '''өҙлөкһөҙ  дифференциалланыусы''' тип атайҙар һәм ошолай яҙалар: <math>f \in C^{(1)}\bigl((a,b)\bigr).</math>

== Сығарылманың геометрик һәм физик мәғәнәһе ==

=== Тейеүсе тура һыҙыҡтың ауышлыҡ мөйөшө тангенсы ===
[[Файл:Derivative-SVG.svg|thumb|300px|right|Сығарылманың геометрик мәғәнәһе. [[Функцияның графигы|Функцияның графигында]] ''x<sub>0</sub>'' [[абсцисса]]һы һайлап алына һәм ярашлы [[ордината]] ''f(x<sub>0</sub>)'' иҫәпләп сығарыла. ''x<sub>0</sub>'' нөктәһенең тирә-яғында ирекле ''x'' нөктәһе алына. F Функцияның графигында ярашлы нөктәләр аша [[киҫеүсе]] үткәрелә (беренсе аҡһыл-һоро һыҙыҡ C<sub>5</sub>). ''Δx = x — x<sub>0</sub>'' алыҫлығы нулгә ынтыла, нәтижәлә киҫеүсе [[Тейеүсе|тейеүсегә]] әйләнә (яйлап ҡараңғыланыусы һыҙыҡтар C<sub>5</sub> — C<sub>1</sub>). Был тейеүсенең α ауышлыҡ мөйөшө [[тангенс]]ы — ''x<sub>0</sub>'' нөктәһендәге сығарылма була ла инде.]]
{{main|Тейеүсе тура һыҙыҡ}}

Әгәр <math>f\colon U(x_0) \to \R</math> функцияһының <math>x_0</math> нөктәһендә сикле сығарылмаһы булһа, ул саҡта <math>U(x_0)</math> тирә-яғында уны
: <math>f_l(x) \equiv f(x_0) + f'(x_0)(x-x_0)</math> [[Һыҙыҡлы функция|һыҙыҡлы функцияһы]] менән яҡынайтып була.
<math>f_l</math> функцияһы <math>f</math> функцияһына <math>x_0</math> нөктәһендә тейеүсе тип атала. <math>f'(x_0) </math> һаны мөйөшсә коэффициент (тейеүсенең ''[[Мөйөшсә коэффициент|мөйөшсә коэффициенты]]'') йәки тейеүсе тура һыҙыҡтың ауышлыҡ [[Мөйөш|мөйөшө]] [[тангенс]]ы тип атала.

=== Функцияның үҙгәреү тиҙлеге ===
<math>s=s(t)</math> — тура һыҙыҡлы [[Механик хәрәкәт|хәрәкәт]] законы булһын, ти. Ул саҡта <math>v(t_0)=s'(t_0)</math> хәрәкәттең <math>t_0</math> ваҡыт моментында [[Кинәт тиҙлек|кинәт тиҙлеген]] күрһәтә. Икенсе сығарылма <math>a(t_0) = s''(t_0)</math> <math>t_0</math> ваҡыт моментындағы [[кинәт тиҙләнеш]]те күрһәтә.

Ғөмүмән, <math>y=f(x)</math> функцияһының <math>x_0</math> нөктәһендә сығарылмаһы функцияның <math>x_0</math> нөктәһендә үҙгәреү тиҙлеген, йәғни <math>y=f(x)</math> бәйләнеше менән бирелгән [[Процесс (системалар теорияһы)|процесстың]] үтеү тиҙлеген күрһәтә.  

[[Файл:Что такое производная (анимация ).gif|thumb|Сығарылма тураһында, аргумент үҙгәргәндә функция үҙгәреүенең «аралығы» кеүек, башланғыс интуитив күҙаллау биреүсе анимация (тергеҙеү өсөн баҫығыҙ).]]

== Юғары тәртиптәге сығарылмалар ==
Ирекле тәртиптәге сығарылма тураһында төшөнсә [[Рекурсия|рекуррентлы]] бирелә. 
: <math>f^{(0)}(x_0) \equiv f(x_0)</math> тип уйлайыҡ.
Әгәр <math>f</math> функцияһы <math>x_0</math> нөктәһендә дифференциалланыусы булһа, ул саҡта беренсе тәртиптәге сығарылма 
: <math>f^{(1)}(x_0) \equiv f'(x_0)</math> нисбәте менән билдәләнә.
Хәҙер <math>n</math>-сы  тәртиптәге сығарылма <math>f^{(n)}</math> <math>x_0</math> нөктәһенең ниндәйҙер эргә-яғында бирелһен һәм дифференциалланыусы булһын, ти. Ул саҡта
: <math>f^{(n+1)}(x_0) = \left(f^{(n)}\right)'(x_0).</math>
Әгәр <math>u = f(x, y, z)</math> функцияһының ниндәйҙер D өлкәһендә үҙгәреүсәндәрҙең берәүһе буйынса [[айырым сығарылма|айырым сығарылмаһы]] булһа, ул саҡта  әйтелгән сығарылманың, үҙе <math>x, y, z,</math> үҙгәреүсәндәренән функция булараҡ, ниндәйҙер <math>(x_0,y_0,z_0)</math> нөктәһендә теге йәки был үҙгәреүсән буйынса айырым сығарылмаһы булырға мөмкин.
Баштағы <math>u = f(x, y, z)</math> функцияһы өсөн был сығарылмалар икенсе тәртиптәге айырым сығарылма (йәки икенсе айырым сығарылма) булалар.
: <math>u''_{x^2} = f''_{x^2}(x_0, y_0, z_0)</math> йәки <math>\frac{\partial^2 u}{\partial x^2} = \frac{\partial^2 f(x_0, y_0, z_0)}{\partial x^2}</math>
: <math>u''_{xy} = f''_{xy}(x_0, y_0, z_0)</math> йәки <math>\frac{\partial^2 u}{\partial x \partial y} = \frac{\partial^2 f(x_0, y_0, z_0)}{\partial x \partial y}</math>
Төрлө үҙгәреүсәндәр буйынса алынған икенсе йәки юғарыраҡ тәртиптәге айырым сығарылма [[аралаш айырым сығарылма]] тип атала. Мәҫәлән,
: <math>u''_{xy} = f''_{xy}(x_0, y_0, z_0)</math>

== Сығарылмаларҙы яҙыу ысулдары ==
Маҡсатҡа һәм ҡулланылған математик аппараттың ҡулланыу өлкәһенә бәйле, сығарылмаларҙы яҙыуҙың төрлө ысулдарын ҡулланалар. Шулай, n-сы тәртиптәге сығарылма түбәндәге нотацияларҙа яҙылырға мөмкин:
* [[Лагранж, Жозеф Луи|Лагранждың]] <math>f^{(n)}(x_0)</math>, был осраҡта бәләкәй n өсөн йыш ҡына штрихтар һәм рим цифрҙары ҡулланыла:
: <math>f^{(1)}(x_0) = f'(x_0) = f^I(x_0),</math>
: <math>f^{(2)}(x_0) = f''(x_0) = f^{II}(x_0),</math>
: <math>f^{(3)}(x_0) = f'''(x_0) = f^{III}(x_0),</math>
: <math>f^{(4)}(x_0) = f^{IV}(x_0),</math> һәм башҡа шулай <br>
Бындай яҙыу үҙенең ҡыҫҡалығы менән уңайлы һәм киң таралған; әммә штрихтар менән өсөнсө тәртиптән юғары булмаған сығарылмалар өсөн генә тамғалау рөхсәт ителә. 
* [[Лейбниц, Готфрид Вильгельм|Лейбництың]], сикһеҙ  бәләкәй  сағыштырмаларҙы асыҡ яҙыу менән уңайлы(тик <math>x</math> — бәйләнешһеҙ үҙгәреүсән булғанда; кире осраҡта тамғалау беренсе тәртиптәге сығарылма өсөн генә дөрөҫ):
: <math>\frac{d^n\!f}{dx^n}(x_0)</math>
* [[Ньютон, Исаак|Ньютондың]], механикала йыш координата функцияһының ваҡыт буйынса сығарылмаһы өсөн ҡулланыла (арауыҡ сығарылмаһы өсөн йышыраҡ Лагранж яҙыуын ҡулланалар). Сығарылманың тәртибе функция өҫтөндәге нөктәләр һаны менән тамғалана, мәҫәлән:
: <math>\dot{x}(t_0)</math> — <math>x</math>-тың <math>t</math> буйынса <math>t=t_0</math> булғанда  беренсе тәртиптәге сығарылмаһы, йәки <math>\ddot{f}(x_0)</math> — <math>f</math>-тың <math>x</math> буйынса <math>x_0</math> нөктәһендә икенсе тәртиптәге сығарылма һәм б. ш. 
* [[Эйлер, Леонард|Эйлерҙың]], [[дифференциаль оператор]] (ҡәтғи әйткәндә, ярашлы функциональ арауыҡ индерелгәнгә тиклем, дифференциаль аңлатма) ҡуллана, һәм шуға күрә [[функциональ анализ]] менән бәйле мәсьәләләрҙә уңайлы яҙыу:
: <math> \mathrm{D}^n\!f(x_0)</math>, йәки ҡайһы берҙә <math> \partial^n\!f(x_0)</math>.
* Вариацион иҫәпләмәлә һәм математик физикала йыш <math>f_x</math>, <math>f_{xx}</math> тамғалауы ҡулланыла; нөктәлә сығарылма ҡиммәте өсөн — <math>f_x\vert_{x=x_0}</math>. Айырым сығарылмалар өсөн тамғалау шул уҡ, шуға күрә тамғалау мәғәнәһен контекстан асыҡлайҙар.

Әлбиттә, шуның менән бергә улар бөтәһе лә бер үк объекттарҙы тамғалау өсөн хеҙмәт итәләр икәнде онотмаҫҡа кәрәк:
: <math> f^{(n)}(x_0)= \frac{d^n\!f}{dx^n}(x_0) = \overset {\overbrace{\cdot\cdot ... \cdot}^{n\ \mathrm {PA}3}}f(x_0) = \mathrm{D}^n\!f(x_0) = f{\underbrace{_{xx \ldots x}}_{n\ \mathrm{PA}3}}\vert_{x=x_0}.</math>

== Миҫалдар ==
* <math>f(x) = x^2</math> булһын, ти. Ул саҡта
: <math>f'(x_0) = \lim\limits_{x \to x_0}\frac{x^2 - x_0^2}{x-x_0} = \lim\limits_{x \to x_0}\frac{(x - x_0)(x + x_0)}{x-x_0} = \lim\limits_{x \to x_0}(x+x_0) = 2x_0.</math>
* <math>f(x) = |x|</math> булһын. Ул саҡта әгәр <math>x_0 \neq 0</math> булһа, ул саҡта
: <math>f '(x_0) = \sgn x_0,</math>
бында <math>\sgn</math> [[Функция sgn(x)|тамға функцияһын]] аңлата. Ә әгәр <math>x_0 = 0</math> булһа, ул саҡта
<math>f'_+(x_0) = 1,\; f'_-(x_0) = -1,</math>
ә тимәк <math>f'(x_0)</math> юҡ.

== Дифференциаллау ҡағиҙәләре ==
Сығарылма табыу операцияһы дифференциаллау тип атала. Был операцияны башҡарғанда йыш ҡына функцияларҙың бүлендектәре, суммалары, ҡабатландыҡтары, шулай уҡ «функциялар функцияһы», йәғни ҡатмарлы функциялар менән эш итергә тура килә. Сығарылманың билдәләмәһенән сығып, был эште еңеләйтеүсе дифференциаллау ҡағиҙәләре сығарырға була.
Әгәр <math>C</math> — даими һан һәм <math>f=f(x), g=g(x)</math> — ниндәйҙер дифференциалланыусы функциялар булһа, ул саҡта ошондай ''дифференциаллау ҡағиҙәләре'' дөрөҫ:
* <math>C'=0</math>
* <math>x'=1</math>
* <math>\left(f+g\right)'=f '+g'</math><ref> Сумманың сығарылмаһы сығарылмалар суммаһына тигеҙ</ref>
{{Иҫбатлау|
<math>y(x)=f(x)+g(x)</math>

<math>y'(x)=\lim_{\Delta x \to 0}\frac{y(x+\Delta{x})-y(x)}{\Delta x}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x \to 0}\frac{(f(x+\Delta{x})+g(x+\Delta{x})) - (f(x)+g(x))}{\Delta x}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x \to 0}{(\frac{f(x+\Delta x)-f(x)}{\Delta x}+\frac{g(x+\Delta x)-g(x)}{\Delta x})}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x \to 0}\frac{f(x+\Delta x)-f(x)}{\Delta x}+\lim_{\Delta x \to 0}\frac{g(x+\Delta x)-g(x)}{\Delta x}=</math>

<math>=f'(x)+g'(x)</math>}}
* <math>\left(fg\right)'=f'g+fg'</math><ref>Ошонан сығып, айырым алғанда, функциялар һәм константа ҡабатландығының сығарылмаһы был функция сығарылмаһының константаға ҡабатландығына тигеҙ булыуы килеп сыға</ref>
{{Иҫбатлау|
<math>y(x)=f(x)g(x)</math>

<math>\Delta f(x)=f(x+\Delta x)-f(x)</math>

<math>\Delta g(x)=g(x+\Delta x)-g(x)</math>



<math>y'(x)=\lim_{\Delta x\to0}\frac{y(x+\Delta x)-y(x)}{\Delta x}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x\to0}\frac{f(x+\Delta x)g(x+\Delta x)-f(x)g(x)}{\Delta x}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x\to0}\frac{(f(x)+\Delta f(x))(g(x)+\Delta g(x))-f(x)g(x)}{\Delta x}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x\to0}\frac{f(x)g(x)+f(x)\Delta g(x)+\Delta f(x)  g(x)+\Delta f(x)  \Delta g(x)-f(x)g(x)}{\Delta x}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x\to0}(f(x)\frac{\Delta g(x)}{\Delta x}+g(x)\frac{\Delta f(x)}{\Delta x}+\Delta g(x)\frac{\Delta f(x)}{\Delta x})=</math>

<math>=f(x)g'(x)+g(x)f'(x)+0f'(x)=</math>

<math>=f'(x)g(x)+f(x)g'(x)</math>}}
* <math>\left(Cf\right)'=Cf'</math>
* <math>\left(\frac{f}{g}\right)'=\frac{f' g-fg'}{g^2}</math> …(g <big>≠</big> 0)
{{Иҫбатлау|<math>y(x)=\frac{f(x)}{g(x)}</math>

<math>\Delta f(x)=f(x+\Delta x)-f(x)</math>

<math>\Delta g(x)=g(x+\Delta x)-g(x)</math>



<math>y'(x)=\lim_{\Delta x\to0}{\frac{y(x+\Delta x)-y(x)}{\Delta x}}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x\to0}{\frac{\frac{f(x+\Delta x)}{g(x+\Delta x)}-\frac{f(x)}{g(x)}}{\Delta x}}=</math>

<math>=\lim_{\Delta x\to0}{\frac{f(x+\Delta x)g(x)-f(x)g(x+\Delta x)}{g(x+\Delta x)g(x)\Delta x}}=</math>

<math>=\frac1{g^2(x)}\lim_{\Delta x\to0}{\frac{(f(x)+\Delta f(x))g(x)-f(x)(g(x)+\Delta g(x))}{\Delta x}}=</math>

<math>=\frac1{g^2(x)}\lim_{\Delta x\to0}{\frac{f(x)g(x)+\Delta f(x)g(x)-f(x)g(x)-f(x)\Delta g(x)}{\Delta x}}=</math>

<math>=\frac1{g^2(x)}\lim_{\Delta x\to0}{(g(x)\frac{\Delta f(x)}{\Delta x}-f(x)\frac{\Delta g(x)}{\Delta x})}=</math>

<math>=\frac1{g^2(x)}(g(x)f'(x)-f(x)g'(x))=</math>

<math>=\frac{f'(x)g(x)-f(x)g'(x)}{g^2(x)}</math>}}
* <math>\left(\frac{C}{g}\right)'=-\frac{Cg'}{g^2}</math> (g <big>≠</big> 0)
* Әгәр функция параметрлы бирелһә:
<math>\left\{\begin{matrix}x=x(t),\\y=y(t),\end{matrix}\; \; t\in\left[T_1; T_2 \right] \right.</math>, то
<math>y'_x=\frac{dy}{dx}=\frac{dy}{dt}\cdot \frac{dt}{dx}=y'_t\cdot t'_x=\frac{y'_t}{x'_t}</math>
{{main|Ҡатмарлы функцияны дифференциаллау}}
* <math>\frac{d}{dx}f(g(x))=\frac{df(g)}{dg}\cdot \frac{dg(x)}{dx}=f'_g g'_x</math>
* Ҡабатландыҡ һәм бүлендек сығарылмалары формулалары n-тапҡырлы дифференциаллау осрағына дөйөмләштереләләр ([[Лейбниц формулаһы(ҡабатландыҡ сығарылмаһының)|Лейбниц формулаһы]]):
: <math>(f g)^{(n)}=\sum\limits_{k=0}^{n}{C_n^k f^{(n-k)} g^{(k)}},</math> бында <math>C_n^k</math> — [[биномиаль коэффициент|биномиаль коэффициенттар]].
'''Сығарылманың артабанғы үҙсәнлектәре дифференциаллау ҡағиҙәләренә өҫтәлмә булып хеҙмәт итәләр:'''
* әгәр функция <math>(a,b)</math> интервалында дифференциалланыусы булһа, ул <math>(a,b)</math> интервалында өҙлөкһөҙ була. Киреһе, ғөмүмән алғанда, дөрөҫ түгел (мәҫәлән, <math>y(x)=|x|</math> функцияһы <math>[-1,1]</math> киҫегендә);
* әгәр функцияның аргументтың <math>x</math>-ҡа тигеҙ ҡиммәтендә локаль [[Экстремум|максимумы/минимумы]] булһа, ул саҡта <math>f'(x)=0</math> (был [[Ферма леммаһы]] тип атала);
* был функцияның сығарылмаһы берҙән-бер, ләкин төрлө функцияларҙың бер төрлө сығарылмалары булырға мөмкин. 
* <math>(f(x)^{g(x)})' = f(x)^{g(x)} \left (g'(x) \ln f(x) + \frac {g(x)f'(x)} {f(x)}\right ) (\forall x \in D_f:   f(x)>0) </math>
{{Доказ1|
<math>
y=f(x)^{g(x)}
</math>

<math>
\ln y = g(x) \ln f(x)</math>

<math>
\frac {y'} {y} = g'(x) \ln f(x) + \frac {g(x) f'(x)} {f(x)}
</math>

<math>
y' = y \left (g'(x) \ln f(x) + \frac {g(x) f'(x)} {f(x)}\right )
</math>

<math>
y' = f(x)^{g(x)} (g'(x) \ln f(x) + \frac {g(x) f'(x)} {f(x)})
</math>
}}

== Ҡайһы бер функцияларҙың сығарылмалары теҙеме ==
{{Основная статья|Сығарылмалар теҙеме}}
{| class="wikitable"
|-
! <math>f(x)</math> функцияһы !! Сығарылмаһы <math>f'(x)</math>!! Иҫкәрмә
|-
| <math>x^\alpha</math>||<math>\alpha \cdot x^{\alpha-1}</math> || {{Hider|
  title = Иҫбатлау&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; |
  hidden = 1 |
  title-style = text-align: left; |
  content-style = text-align: left; |
  content =
: <math>x \in \mathbb{D}(f)</math> билдәләйбеҙ, аргументҡа <math>\Delta x</math> үҫешен бирәбеҙ. Функцияның үҫешен иҫәпләйбеҙ: <math>\Delta y=(x+\Delta x)^\alpha -x^\alpha=x^\alpha((1+\frac{\Delta x}{x})^\alpha -1)</math>, т.о <math>(x^\alpha)'= \lim_{\Delta x \to 0}{\frac{\Delta y}{\Delta x}}=\lim_{\Delta x \to 0}{\frac{x^\alpha((1+\frac{\Delta x}{x})^\alpha -1)}{\Delta x}}=</math>[[Сикһеҙ бәләкәй һәм сикһеҙ ҙур#Эквивалентлы дәүмәлдәр|См.]]<math>=\lim_{\Delta x \to 0}\frac{\alpha\cdot x^\alpha\cdot \frac{\Delta x}{x}}{\Delta x}=\alpha \cdot x^{\alpha-1}</math>

}}
|-
| <math>a^x</math> || <math>a^x\cdot\ln {a}</math> || {{Hider|
  title = Иҫбатлау&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; |
  hidden = 1 |
  title-style = text-align: left; |
  content-style = text-align: left; |
  content =
: <math>x \in \mathbb{D}(f)</math>-ты билдәләйбеҙ, аргументҡа <math>\Delta x</math> үҫешен бирәбеҙ. Функцияның үҫешен иҫәпләйбеҙ: <math>\Delta y=a^{x+\Delta x}-a^x=a^x(a^{\Delta x}-1)</math>, т.о <math>(a^x)'= \lim_{\Delta x \to 0}{\frac{\Delta y}{\Delta x}}=\lim_{\Delta x \to 0}{\frac{a^x(a^{\Delta x}-1)}{\Delta x}}=</math>[[Бесконечно малая и бесконечно большая#Эквивалентные величины|См.]]<math>=\lim_{\Delta x \to 0}\frac{a^x\cdot\Delta x \cdot \ln {a }}{\Delta x}=a^x\cdot\ln {a}</math>

}}

|-
| <math>\log_a {x}</math> || <math>\frac{1}{x\cdot \ln {a}}</math> ||
|-
| <math>\sin x</math> || <math>\cos x</math> ||
|-
| <math>\cos x</math> || <math>-\sin x</math> ||
|-
| <math>\mathrm{tg}\ x</math> || <math>\frac{1}{\cos^2{x}}</math> ||
|-
| <math>\mathrm{ctg}\ x</math> || <math>-\frac{1}{\sin^2{x}}</math> ||
|-
| <math>\arcsin{x}</math> || <math>\frac{1}{\sqrt{1-x^2}}</math> ||
|-
| <math>\arccos{x}</math> || <math>-\frac{1}{\sqrt{1-x^2}}</math> ||
|-
| <math>\mathrm{arctg}\ x</math> || <math>\frac{1}{1+x^2}</math> ||
|-
| <math>\mathrm{arcctg}\ x</math> || <math>-\frac{1}{1+x^2}</math> ||
|-
| <math>\mathrm{sh}\ x</math> || <math>\mathrm{ch}\ x</math> ||
|-
| <math>\mathrm{ch}\ x</math> || <math>\mathrm{sh}\ x</math> ||
|-
| <math>\mathrm{th}\ x</math> || <math>\frac{1}{\mathrm{ch}^2\ x}</math> ||
|-
| <math>\mathrm{cth}\ x</math> || <math>-\frac{1}{\mathrm{sh}^2\ x}</math> ||
|}

== Вектор-функцияның параметр буйынса сығарылмаһы ==
<math>\mathbf{r}(t)</math> [[Вектор-функция|вектор-функцияһының]] параметр буйынса сығарылмаһына билдәләмә бирәйек:

: <math>\frac{d}{dt}\mathbf{r}(t)=\lim_{h\to 0}\frac{\mathbf{r}(t+h) - \mathbf{r}(t)}{h}</math>.

Әгәр <math>t</math> нөктәһендә сығарылмаһы булһа, вектор-функция был нөктәлә дифференциалланыусы функция тип атала. Сығарылма өсөн <math>x'(t),\ y'(t),\ z'(t)</math> координаталы функциялар булалар.

Вектор-функция сығарылмаһының үҙсәнлектәре (һәр ерҙә сығарылмалар бар тип күҙаллана):
* <math>\frac{d}{dt} (\mathbf{r_1}(t)+\mathbf{r_2}(t))=\frac{d\mathbf{r_1}(t)}{dt}+\frac{d\mathbf{r_2}(t)}{dt}</math> — сумманың сығарылмаһы сығарылмалар суммаһына тигеҙ.
* <math>\frac{d}{dt} (f(t)\mathbf{r}(t))=\frac{df(t)}{dt}\mathbf{r}(t) + f(t)\frac{d\mathbf{r}(t)}{dt}</math> — бында <math>f(t)</math> — дифференцияланыусы скаляр функция.
* <math>\frac{d}{dt} (\mathbf{r_1}(t)\mathbf{r_2}(t))=\frac{d\mathbf{r_1}(t)}{dt}\mathbf{r_2}(t) + \mathbf{r_1}(t)\frac{d\mathbf{r_2}(t)}{dt}</math> — [[Скаляр ҡабатландыҡ|скаляр ҡабатландыҡты]]  дифференциаллау.
* <math>\frac{d}{dt} [\mathbf{r_1}(t),\mathbf{r_2}(t)]=\left [\frac{d\mathbf{r_1}(t)}{dt},\mathbf{r_2}(t)\right ] + \left [\mathbf{r_1}(t), \frac{d\mathbf{r_2}(t)}{dt}\right]</math> — [[Векторлы ҡабатландыҡ|векторлы ҡабатландыҡты]] дифференциаллау.
* <math>\frac{d}{dt} (\mathbf{a}(t),\mathbf{b}(t),\mathbf{c}(t))=\left (\frac{d\mathbf{a}(t)}{dt},\mathbf{b}(t),\mathbf{c}(t)\right) + \left (\mathbf{a}(t),\frac{d\mathbf{b}(t)}{dt},\mathbf{c}(t)\right) + \left (\mathbf{a}(t), \mathbf{b}(t), \frac{d\mathbf{c}(t)}{dt}\right)</math> — [[Аралаш ҡабатландыҡ|аралаш ҡабатландыҡты]] дифференциаллау.

== Сығарылмаларҙы биреү ысулдары ==
* Джексон сығарылмаһы<ref>[http://www.essuir.sumdu.edu.ua/bitstream/123456789/2746/1/Statistical%20field%20theories%20deformed%20within%20different%20calculi.pdf A.I. Olemskoi, S.S. Borysov, a, and I.A. Shuda. Statistical field theories deformed within different calculi]</ref>:
: <math>D_{x}^{q}f(x)=\frac{f(qx)-f(x)}{(q-1)x}.</math>

== Вариациялар һәм дөйөмләштереүҙәр ==
* [[Сығарылма (дөйөмләштереү)|Сығарылмаларҙы дөйөмләштереү]]
** [[Кәсерле сығарылма]]
** [[Пеано сығарылмаһы]]
** [[Айырым сығарылма]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Сығарылмалар теҙмәһе]]
* [[Сығарылма (математика)]]
* [[Ҡатмарлы функцияны дифференциаллау]]
* [[Кире функцияның сығарылмаһы]]
* [[Дифференциалланыусы функция]]
* [[Анализдың төп теоремаһы]]
* [[Сығарылманың геометрик мәғәнәһе]]
* [[Йүнәлеш буйынса сығарылма]]


== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{статья
 |автор    = Виленкин Н., Мордкович А.
 |заглавие = Что такое производная
 |ссылка   = 
 |язык     = 
 |издание  =  Квант  
 |тип      = 
 |год      = 1975 
 |месяц    = 
 |число    = 
 |том      = 
 |номер    =  12
 |страницы = 
 |doi      = 
 |issn     = 
}}
* ''[[Болтянский, Владимир Григорьевич|В. Г. Болтянский]],'' Что такое дифференцирование?, [[Популярные лекции по математике|«Популярные лекции по математике»]], Выпуск 17, Гостехиздат 1955 г., 64 стр.
* ''В. А. Гусев'', ''А. Г. Мордкович'' «Математика»
* ''Г. М. Фихтенгольц'' «Курс дифференциального и интегрального исчисления», том 1
* ''В. М. Бородихин'', [http://ciu.nstu.ru/kaf/vm/a/file_get/123265?nomenu=1 Высшая математика], учеб. пособие, ISBN 5-7782-0422-1

== Һылтанмалар ==
* [http://planetcalc.ru/675/ Онлайн калькулятор производных с подробным пошаговым решением на русском языке]
* [http://www.mathforyou.net/DerivTable.html Таблица производных]
* «[http://zero2hero.org/article/math/24-proizvodnaya-integral-bankovskiy-schet Что такое производная — на примере с банковским счётом]» — перевод статьи [http://betterexplained.com/articles/understanding-calculus-with-a-bank-account-metaphor/ Understanding Calculus With A Bank Account Metaphor | BetterExplained]{{ref-en}}

[[Категория:Дифференциаль иҫәпләмә]]